คำแนะนำเรื่องโรคและแบบแผนการรักษา

ยาเคมีบำบัด เป็นยาที่ใช้รักษาภาวะที่เนื้อเยื่อของร่างกายมีการเจริญผิดปกติ มีฤทธิ์ทำลายเนื้อเยื่อดังกล่าวซึ่งในบางกรณีผู้ป่วยอาจได้รับร่วมกับการผ่าตัดและการฉายแสง
สำหรับการให้ยาเคมีบำบัดแต่ละครั้งของการรักษาจะมีการให้ยาต่อเนื่องกันเพื่อทำลายเนื้อเยื่อที่ผิดปกติให้เหลือน้อยและหมดไปในที่สุด โดยแต่ละครั้งจะเว้นช่วงห่างของการให้ยาเป็นรอบ ๆเพื่อให้ร่างกายได้พักและลดอาการข้างเคียงที่อาจเกิดจากยา
ผู้ป่วยอาจได้รับยาหลายชนิดร่วมกัน เพื่อเสริมฤทธิ์ในการรักษา
หลังจากได้รับยาจนครบตามกำหนดแล้ว แพทย์จะนัดผู้ป่วยเป็นระยะ ๆ ทั้งนี้เพื่อประเมินผลการรักษา หรือตรวจดูผลข้างเคียงจากการใช้ยาเคมีบำบัด อาจมีการเจาะเลือดเพื่อดูปริมาณเม็ดเลือด ทั้งนี้เพราะยาเคมีบำบัดหลายตัวมีผลกดการทำงานของเซลล์ไขกระดูก ซึ่งมีหน้าที่ในการสร้างเม็ดเลือดชนิดต่าง ๆ
เพื่อให้การรักษาได้ผลและสามารถควบคุมโรคได้ ต้องมารับยาเคมีบำบัดให้ตรงนัดและครบตามแบบแผนการรักษา นอกจากนี้ยังเพื่อประเมินการรักษา ผลข้างเคียงจากยาเพราะในบางกรณีอาจต้องมีการปรับเปลี่ยนแผนการรักษาเพื่อให้ผู้ป่วยได้รับผลการรักษาที่ดีที่สุด

อาการอันไม่พึงประสงค์จากยาเคมีบำบัดที่อาจพบหรือพบได้บ่อย

และการปฏิบัติตน โดยแบ่งออกเป็น 3 ระบบ ได้แก่

1. อาการทางระบบทางเดินอาหาร

1.1 อาการคลื่นไส้อาเจียน

ยาอาจทำให้รู้สึกคลื่นไส้อาเจียน ได้ทั้งก่อนและหลังการได้รับยาเคมีบำบัด ผู้ป่วยไม่ต้องกังวลเนื่องจากแพทย์ได้ให้ยาสำหรับป้องกันและบรรเทาอาการเหล่านี้แก่ผู้ป่วยแล้ว
ควรรับประทานอาหารเบา ๆ ย่อยง่ายเช่น โจ๊ก ข้าวต้ม ในวันที่มารับการรับการรักษาด้วยยาเคมีบำบัด
ควรรับประทานอาหารทีละน้อย ๆ แต่บ่อยครั้งขึ้นและควรรับประทานอาหารช้า ๆ โดยเคี้ยวให้ละเอียดก่อนกลืน เพื่อช่วยการทำงานของกระเพาะ ป้องกันไม่ให้อาหารแน่นกระเพาะจนเกินไป
กรณีที่มีอาการคลื่นไส้อาเจียน อาจดื่มเครื่องดื่มที่ใสและเย็น รสไม่หวานจัดเช่น น้ำมะนาว น้ำส้ม หรือเครื่องดื่มประเภทน้ำอัดลม โดยใช้หลอดดูด ค่อย ๆ จิบทีละนิด จะช่วยให้รู้สึกดีขึ้นได้
ควรหลีกเลี่ยงอาหารที่มีไขมันมาก หรืออาหารที่ทอดด้วยน้ำมัน เพราะเป็นอาหารที่ย่อยยากและกลิ่นน้ำมัน อาจจะกระตุ้นให้เกิดการคลื่นไส้อาเจียนได้
ควรหลีกเลี่ยงอาหารรสจัด อาหารที่ปรุงด้วยเครื่องเทศ อาหารเผ็ดจัดหรือหวานจัด และอาหารที่มีกลิ่นแรง ผู้ป่วยควรรับประทานอาหารที่เย็น เช่น ผลไม้หรือไอศกรีม จะรับประทานได้ง่ายและกลิ่นไม่แรง
หลังจากรับประทานอาหารเสร็จ ไม่ควรออกกำลังกายทันที และไม่ควรนอนราบอย่างน้อย 2 ชั่วโมงหลังจากรับประทานอาหาร ควรนั่งหรือพักผ่อน
สวมเสื้อผ้าที่ใส่สบาย ไม่คับแน่นเกินไป ควรได้รับอากาศที่บริสุทธิ์ ซึ่งจะช่วยให้อยากอาหารมากขึ้น
ปรึกษาแพทย์ เกี่ยวกับการใช้ยาต้านการอาเจียน เมื่อรู้สึกไม่สบายหรือมีอาการรุนแรง

1.2 อาการเบื่ออาหาร

ควรรับประทานครั้งละน้อย ๆ แต่บ่อยครั้งขึ้น เพื่อที่จะได้รับสารอาหารเพียงพอในแต่ละวัน
ควรทำความสะอาดช่องปาก และฟันก่อนรับประทานอาหาร จะช่วยให้รับรสของอาหารได้มากขึ้น

1.3 เยื่อบุทางเดินอาหารอักเสบ

แผลในช่องปากและลำคอ อาจเกิดขึ้นในขณะที่ผู้ป่วยได้รับยาหรือเมื่อรับยาเสร็จแล้วกลับบ้าน หากอาการดังกล่าวรบกวนการดำรงชีวิตประจำวัน ควรแจ้งให้แพทย์ทราบ
ควรใช้แปรงสีฟันชนิดที่มีขนอ่อนนุ่ม เพื่อลดการระคายเคืองเยื่อบุช่องปาก
ควรแปรงฟันหลังอาหารทุกมื้อ และก่อนนอนหรือถ้าไม่สามารถปฏิบัติได้ ให้บ้วนปากด้วยน้ำสะอาดทุกครั้งหลังรับประทานอาหาร
ไม่แนะนำให้ใช้น้ำยาบ้วนปากที่มีแอลกอฮอล์ผสมอยู่ ซึ่งอาจมีผลทำให้ระคายเคืองมากขึ้น สามารถใช้สูตรที่ไม่มีแอลกอฮอล์ผสมได้
หลีกเลี่ยงอาหารที่ทำให้ระคายเคืองมากขึ้น ได้แก่อาหารที่มีรสเผ็ด อาหารแห้ง อาหารแข็งหรือน้ำผลไม้ที่มีรสเปรี้ยว
รับประทานอาหารที่อุ่นและเย็น มากกว่าอาหารร้อน
รับประทานอาหารที่กลืนได้สะดวก เช่น โจ๊ก ข้าวต้ม และควรดื่มน้ำตามมาก ๆ
แพทย์อาจให้อมยาชา เพื่อลดอาการปวดแผลที่บริเวณเยื่อบุช่องปาก
การดูแลรักษาความสะอาดของช่องปากอย่างสม่ำเสมอ จะช่วยป้องกันการติดเชื้อและภาวะเลือดออกง่ายกว่าปกติได้อีกทางหนึ่ง

1.4 อาการท้องเสีย

หากมีอาการท้องเสียมากกว่า 3 ครั้งภายใน 24 ชั่วโมง หรือมีอาการปวดเกร็งท้องตามมา ต้องรีบแจ้งให้แพทย์ทราบและไม่ควรซื้อยาแก้ท้องเสียมารับประทานเอง
ช่วงที่มีอาการควรดื่มน้ำมาก ๆ อาจจะเป็นน้ำเกลือแร่หรือน้ำเปล่า เพื่อป้องกันภาวะร่างกายสูญเสียน้ำ
ช่วงที่มีอาการควรรับประทานอาหารอ่อน ๆ มีกากน้อยเช่น โจ๊กอุ่น ๆ ข้าวต้ม หลีกเลี่ยงอาหารที่มีกากมาก เช่น ผักและผลไม้

1.5 อาการท้องผูก

ควรรับประทานอาหารที่มีกากอาหารมาก ๆ เช่น ผักสด ผลไม้ เมล็ดธัญพืช จะช่วยป้องกันไม่ให้ท้องผูก
กรณีที่มีอาการควรปรึกษาแพทย์ ซึ่งในบางกรณีอาจต้องใช้ยาระบายช่วย แต่ไม่ควรไปซื้อยาระบายมาทานหรือสวนทวารเองโดยที่ไม่ได้ปรึกษาแพทย์

2. ภาวะกดการทำงานของไขกระดูก

2.1 ภาวะเม็ดเลือดขาวต่ำ

เม็ดเลือดขาวมีหน้าที่ทำลายเชื้อโรคที่เข้ามาในร่างกายดังนั้นกรณีที่เม็ดเลือดขาวต่ำ อาจทำให้มีโอกาสเสี่ยงต่อการติดเชื้อได้มากกว่าบุคคลทั่วไป ดังนั้นผู้ป่วยควรดูแลปฏิบัติตนดังนี้

หลีกเลี่ยงการใกล้ชิดกับผู้ป่วยติดเชื้อ เป็นหวัด หรือการเข้าไปอยู่ในที่ชุมชน คนเยอะ ๆ
รักษาความสะอาดของร่างกาย ล้างมือให้สะอาดอยู่เสมอ ไม่ใช้มือสกปรกขยี้ตาหรือจมูก รักษาความสะอาดของช่องปากและฟันให้มากขึ้น
ไม่ควรรับการฉีดวัคซีนใด ๆ โดยที่ไม่ได้รับคำปรึกษาจากแพทย์เจ้าของไข้
หลีกเลี่ยงการใช้ยาเหน็บทวารหนัก เพราะถ้าหากมีบาดแผลจะทำให้เชื้อโรคเข้าสู่ร่างกายได้ง่าย
เมื่อมีไข้สูง หนาวสั่น ไอ เจ็บคอหรือปัสสาวะขัด ให้ผู้ป่วยรีบไปพบแพทย์ ณ สถานพยาบาลใกล้บ้านทันที

2.2 ภาวะเม็ดเลือดแดงต่ำหรือภาวะโลหิตจาง

ภาวะเม็ดเลือดแดงต่ำ อาจทำให้รู้สึกเหนื่อยเพลีย ไม่มีแรง ควรพักผ่อนให้เพียงพอและรับประทานอาหารที่มีประโยชน์ กรณีเมื่อพบว่าตนหายใจลำบาก หายใจถี่ขึ้น หรือมีอาการเจ็บบริเวณหน้าอก ให้ผู้ป่วยรีบไปพบแพทย์ ณ สถานพยาบาลใกล้บ้านทันที

2.3 ภาวะเกล็ดเลือดต่ำ

ภาวะเกล็ดเลือดต่ำ อาจทำให้เกิดการฟกช้ำหรือเลือดออกง่ายกว่าปกติ ควรหลีกเลี่ยงการใช้ของมีคม และระมัดระวังการกระทบกระแทก หรืออุบัติเหตุ
ควรใช้แปรงสีฟันขนอ่อน เพื่อป้องกันการเกิดแผลและการเกิดเลือดไหล ก่อนทำฟันควรปรึกษาแพทย์ หรือเภสัชกรก่อนทุกครั้ง
เมื่อเกิดภาวะเลือดออกผิดปกติ พบจ้ำหรือจุดเลือดออกบริเวณผิวหนัง พบเลือดออกในปัสสาวะหรืออุจจาระ ให้ผู้ป่วยรีบไปพบแพทย์ ณ สถานพยาบาลใกล้บ้านทันที

3. อาการทางผิวหนัง

3.1 ผมร่วง

ยาบางตัวอาจทำให้เกิดอาการผมร่วง แสดงว่ายาเริ่มออกฤทธิ์แล้ว เมื่อจบการรักษา ผมจะงอกขึ้นมาใหม่ตามปกติดังนั้นผู้ป่วยไม่ต้องกังวล
ควรตัดผมสั้น จะช่วยให้รู้สึกว่าผมไม่ได้ร่วงมาก
ใช้แชมพูชนิดอ่อน หวีผมเบา ๆ หลีกเลี่ยงการใช้ความร้อนกับเส้นผม เช่น อบผม ดัดผม
สามารถใส่วิกหรือหมวกได้ ในระหว่างที่ได้รับการรักษาด้วยยาเคมีบำบัด

3.2 ผิวหนังเปลี่ยนแปลง

ขณะได้รับยาเคมีบำบัดบางตัว อาจพบผื่น ผิวหนังแห้ง หรือแพ้แสงแดดได้ง่าย ผู้ป่วยควรปฏิบัติดังนี้

ควรใช้สบู่ที่ไม่มีน้ำหอม และใช้ครีมหรือโลชั่นทาผิวป้องกันผิวแห้ง
หลีกเลี่ยงการสัมผัสแสงแดดโดยตรง ควรใส่หมวกหรือทาครีมกันแดดก่อนออกแดด

ข้อมูลโดย ฝ่ายเภสัชกรรม โทร 02-4671111 ต่อ 3174
ศูนย์มีสุข (ศูนย์มะเร็งและโรคเลือด) โรงพยาบาลพญาไท 3

คำแนะนำทั่วไป ในการปฏิบัติตัวสำหรับผู้ป่วยที่ได้รับยาเคมีบำบัด