ช่องคลอดที่สุขภาพดีของหญิงวัยเจริญพันธุ์จะมีความชุ่มชื้น ยืดหยุ่น ผนังช่องคลอดเป็นสีชมพูหนาเป็นลอนลูกคลื่นเล็กๆ ตลอดแนว และเยื่อบุผิวช่องคลอดชั้นบนสุด (superficial cell) ที่มีความสำคัญต่อระบบนิเวศในช่องคลอดจะหนาถึง 15% ส่วนชั้นล่างสุด (basal cell) จะหนาเพียง 5% ของชั้นเยื่อบุผิว
สมดุลของระบบนิเวศในช่องคลอดมีความสำคัญมาก ช่องคลอดปกติจะมีจุลินทรีย์หลายชนิดและหลายพันล้านตัว โดยช่องคลอดที่สุขภาพดีจะมีจุลินทรีย์ที่ดีคือ โดเดอร์ไลน์ แลคโตบาซิลไล (Doderlein’s lactobacilli) อยู่ในปริมาณมากถึง 60-80% มากกว่าจุลินทรีย์อื่นๆ ทุกชนิด รวมทั้งจุลินทรีย์ก่อโรค
ฮอร์โมนเอสโตรเจนสำคัญอย่างไร
ฮอร์โมนเอสโตรเจน นอกจากจะมีผลต่อความแข็งแรงของผนังช่องคลอด ยังมีผลต่อสมดุลของระบบนิเวศในช่องคลอด โดยเฉพาะต่อจำนวนของเยื่อบุผิวชั้นบนสุด เยื่อบุผิวชั้นบนสุดปกติจะอุดมด้วยไกลโคเจนซึ่งเป็นอาหารของจุลินทรีย์แลคโตบาซิลไล (Lactobacilli) เมื่อไกลโคเจนสมบูรณ์ จุลินทรีย์แลคโตบาซิลไลจะแบ่งตัวได้มากซึ่งสำคัญต่อการสร้างกรดแลคติก (Lactic acid) และเกี่ยวข้องกับการสร้าง ไฮโดรเจนเปอร์ออกไซด์ (H2O2) รวมถึงการรวมตัวเป็น ไบโอฟิล์ม (biofilm) ทำให้ช่องคลอดของหญิงวัยเจริญพันธุ์มีสภาพเป็นกรด PH=3.8-4.5 ซึ่งเหมาะต่อการเป็นภูมิต้านทานโดยธรรมชาติ จึงมีผลช่วยป้องกันการติดเชื้อจากเชื้อโรคต่างๆ ได้ แต่เมื่อขาดเอสโตรเจนจะไม่มีเซลล์เยื่อบุผิวชั้นบนสุดของช่องคลอด ไม่มีไกลโคเจนซึ่งเป็นอาหารของจุลินทรีย์ที่ดี ทำให้แลคโตแบซิลไลค่อยๆ ลดจำนวนลง ส่งผลให้ขาดกรดแลคติก ทำให้ PH ในช่องคลอดหญิงวัยทองเป็นด่างเพิ่มขึ้น PH>4.5 จนถึง PH=6-7
ปัญหาที่พบตามมาเมื่อขาดฮอร์โมนเอสโตเจน คือ
- เกิดตกขาวที่มีกลิ่น จากการติดเชื้อจุลินทรีย์ก่อโรคอื่นๆ ที่ชอบด่าง โดยเฉพาะเชื้อจุลินทรีย์ที่ไม่ชอบออกซิเจน (anaerobe bacteria) ตกขาวจะมีสี กลิ่นเหมือนอาหารทะเลบูดเน่า
- เยื่อบุช่องคลอดบางลง ทำให้แห้ง ระคายเคือง จนถึงแสบในบางราย ทำให้มีข้อจำกัดหรือมีผลต่อการทำกิจกรรมบางอย่างได้
- กระเพาะปัสสาวะอักเสบ ติดเชื้อได้ง่าย จากการที่ช่องคลอดเป็นด่างจึงไม่ช่วยป้องกันเชื้อโรค จึงง่ายต่อการลุกลามเข้าสู่ท่อปัสสาวะ
- มีปัญหาเจ็บในการมีเพศสัมพันธ์ จากผนังช่องคลอดบางลงตั้งแต่ระดับเยื่อบุผิวตลอดจนไปถึงเนื้อเยื่อเกี่ยวพันใต้ชั้นเยื่อบุผิวด้วย จึงทำให้สูญเสียความแข็งแรง, สารคัดหลั่งน้อยลง และสูญเสียความยืดหยุ่นของช่องคลอด
สาเหตุของช่องคลอดแห้งมีอะไรบ้าง
- วัยทอง การขาดฮอร์โมนทำให้สมดุลของช่องคลอดเปลี่ยนไป หรือจากถูกตัดรังไข่และไม่ได้ใช้ฮอร์โมนทดแทน
- ฮอร์โมนรวนในช่วงตั้งครรภ์และให้นมบุตร ภาวะเครียด พักผ่อนน้อย หรือจากการออกกำลังกายหนักเกินไป
- ขาดการมีเพศสัมพันธ์อย่างสม่ำเสมอ ซึ่งสามารถช่วยให้ช่องคลอดเสื่อมช้าลง จากการทำให้มีเลือดมาเลี้ยงช่องคลอดมากขึ้น มีการผลัดเซลล์เยื่อบุผิว เพิ่มการสร้างสารคัดหลั่งและเป็นการออกกำลังกายกล้ามเนื้อในอุ้งเชิงกรานและรอบๆ ช่องคลอด
- หลังรักษาภาวะติดเชื้ออักเสบในช่องคลอด เยื่อบุผิวต้องใช้เวลาฟื้นฟู
- การทานต่างๆ เช่น ยาคุมกำเนิดเป็นเวลานาน, ยาต้านมะเร็งเต้านม, ยาแก้แพ้ต่างๆ มีผลลดสารคัดหลั่งทั่วร่างกาย และยาปฏิชีวนะมีผลต่อจุลินทรีย์แลคโตบาซิลไล จึงควรใช้เท่าที่จำเป็น
- การสวนล้างช่องคลอด ทำให้เสียสมดุลของระบบนิเวศในช่องคลอด
การรักษาช่องคลอดแห้งแบบเฉพาะเจาะจงที่ได้ผลดี
การรักษา ทำได้โดยการให้ฮอร์โมนทดแทน โดยเฉพาะในรายที่มีอาการวัยทองด้านอื่นๆ ร่วมด้วย ส่วนรายที่มีเพียงปัญหาช่องคลอดแห้งอย่างเดียว ควรใช้เป็นฮอร์โมนเฉพาะที่ ปัจจุบันที่มี คือ Estriol (E3) + Lactobacilli สอดช่องคลอด และการใช้สารให้ความชุ่มชื้นกับช่องคลอด ซึ่งมีส่วนประกอบหลัก คือ สาร Polycarbophil ที่สามารถซึมเข้าสู่ผนังช่องคลอด เพิ่มความหนานุ่ม ชุ่มชื้น และช่วยปรับสมดุลกรดด่างให้เหมาะสมยิ่งขึ้น การรักษาเฉพาะเจาะจงโดยรวมได้ผลดีมาก
การดูแลรักษาแบบองค์รวม
- ดื่มน้ำให้มาก ทำให้เซลล์ร่างกายชุ่มชื้น
- ลดความเครียดทั้งทางกายและจิตใจ
- มีเพศสัมพันธ์อย่างสม่ำเสมอ และแนะนำเลี่ยงการใช้ถุงยางที่มีสาร nonoxynol-9 เพราะเพิ่มความแห้งในช่องคลอด
- ออกกำลังกาย และเพิ่มการบริหารบริเวณเชิงกรานเพื่อเพิ่มการไหลเวียนเลือดมาหล่อเลี้ยง
- ทาน โพรไบโอติกส์ เช่น กิมจิ นัทโตะ เทมเป้ แอปเปิ้ลไซเดอร์เวนิกา ข้าวหมาก เป็นต้น เพราะสมดุลในทางเดินอาหารมีผลต่อในช่องคลอด เช่นกัน
- ทานกลุ่มผัก ผลไม้ โดยเฉพาะที่มีกลุ่มไอโซฟลาโวน เช่น ถั่วเหลืองและผลิตภัณฑ์จากถั่วเหลือง ขึ้นฉ่ายฝรั่งหรือเซเลอรี่ (Celery) แอปเปิล เชอรี่ น้ำมะพร้าวอ่อน เป็นต้น
- งดสูบบุหรี่ ซึ่งสำคัญมากต่อสุขภาพโดยรวม
แพทย์เวชศาสตร์ชะลอวัยและฟื้นฟูสุขภาพ
สูติ-นรีแพทย์และแพทย์เวชศาสตร์ทางเพศ
ศูนย์เวชศาสตร์ชะลอวัย โรงพยาบาลพญาไท 3
